„Poskreślać, opuścić, nie drukować…”. Autocenzura "Zamieci" Stefana Żeromskiego

For almost twenty-five years Żeromski created and published under the pressure of restrictive and harsh Russian censorship. German censorship, which was in force in the lands of the former kingdom, supervised two novels written by the author: the book version of Nawracanie Judasza (1916) and the first printing of Zamieć (1916). Censors were not very strict – they removed only from Zamieć (from its book version) one short excerpt with a warning regarding the economic expansion of the Germans in the mining areas of Silesia and Galicia. Surprisingly, the censorship was supported by the author, who uncompromisingly treated the first printing of Zamieć – his action resembled the way in which Russian officials censored the Warsaw edition of Wierna rzeka.The editorial history of Zamieć – a novel about Ryszard Nienaski’s obsessive jealousy of Xenia Granowska – is exceptional as it presents the only one example of Żeromski’s self-censorship for reasons relating to morality. Furthermore, the modification of the text was not the result of demands or expectations expressed by some institutions; it was the author himself who decided to introduce changes. In the letter addressed to the publisher of Zamieć, Jakub Mortkowicz, dated 18 April 1916, the author stated that he wanted to adjust the novel – prepared before the war – to the historical conditions: the writer wished to tone down the brutal language and erase erotic scenes which seemed inappropriate when correlated to the readers’ war experience. Although his motivation is not startling, the strategy adopted by Żeromski might be stupefying: the suddenness of his decision and the great extent of his irreversible interference.Żeromski pisał i wydawał pod presją restrykcyjnej, ostrej rosyjskiej cenzury niemal dwadzieścia pięć lat. Cenzura niemiecka, krótko obowiązująca na ziemiach dawnego Królestwa, objęła swoją kontrolą tylko dwie powieści pisarza: wydanie książkowe Nawracania Judasza (1916) oraz pierwodruk czasopiśmienniczy i książkowy Zamieci (1916). Wykazała się wobec tych tekstów łagodnością – usunęła jedynie z Zamieci (i wyłącznie z jej edycji książkowej) jeden krótki fragment, zawierający ostrzeżenie przed ekspansją ekonomiczną Niemców na tereny górnicze Śląska i Galicji. Cenzurę urzędową wspomógł jednak nieoczekiwanie autor, który obszedł się z pierwodrukami Zamieci niemal z taką samą bezwzględnością, jak cenzorzy rosyjscy z warszawskim wydaniem Wiernej rzeki.Dzieje wydawnicze Zamieci – powieści opowiadającej historię obsesyjnej zazdrości Ryszarda Nienaskiego o Xenię Granowską – są o tyle wyjątkowe, że stanowią jedyny w twórczości Żeromskiego przypadek autocenzury nie ze względów politycznych, tylko obyczajowych. W dodatku znaczne okaleczenie tekstu nie było wynikiem żądań czy choćby oczekiwań jakiejkolwiek instytucji, ale zostało przeprowadzone z inicjatywy autora. Z listu Żeromskiego do wydawcy Zamieci, Jakuba Mortkowicza, z 18 kwietnia 1916 roku wynika, że pisarzowi zależało na dostosowaniu tej powieści – w zasadniczym swym kształcie przygotowanej jeszcze przed wojną – do warunków historycznych: autor chciał złagodzić brutalny język oraz wyeliminować jaskrawe erotyczne sceny, zupełnie niestosowne w obliczu wojennych doświadczeń czytelników. Choć ta motywacja nie dziwi, to jednak zaskakuje strategia przyjęta przez Żeromskiego wobec własnego utworu: nagłość jego decyzji oraz ogromny zasięg – jak miało później się okazać – nieodwracalnych ingerencji